De verdeelde Nederlanden

Veel leden van Verdiwel signaleren dat er sprake is van polarisatie in hun werkgebied. In “De verdeelde Nederlanden” betoogt Sjoerd Beugelsdijk dat zich vier spanningen aftekenen in de Nederlandse cultuur, die versterkt worden door sociale media. Hij doet negen suggesties om het tij te keren. Verdiwel organiseert een webinar waarin leden van Verdiwel met Beugelsdijk in gesprek gaan over de bijdrage die zij aan depolarisatie kunnen leveren.

Er zullen niet veel boeken zijn met een langere titel dan die van de nieuwste publicatie van professor Sjoerd Beugelsdijk: “De verdeelde Nederlanden; hoe een perfecte storm een klein land dreigt te splijten (en wat we daaraan kunnen doen)”.

Tijdens de pandemie tekende zich een duidelijke polarisatie af tussen voor- en tegenstanders van coronavoorzorgsmaatregelen. Al veel eerder begon een heftige cultuurstrijd in ons land, waarvan die tussen voor- en tegenstanders van Zwarte Piet een duidelijk voorbeeld is. De reacties zijn volgens Beugelsdijk fel, want ze raken Nederlanders in hun identiteit en zijn gericht op het Nederland waarin ze willen wonen. ‘Er wordt een identiteitsdiscussie gevoerd in een geïndividualiseerde samenleving, waarin ieder denkt recht te hebben op een eigen identiteit. Liefst genderneutraal. Die beweging wordt gefaciliteerd door sociale media, met als resultaat ‘een gepolariseerd debat waarin zenden belangrijker is geworden dan luisteren’.

Vier spanningen in de Nederlandse cultuur
Dit gepolariseerde debat loopt zo uit de hand omdat Nederland maatschappelijk gezien in ‘een perfecte storm’ verkeert. Een perfecte storm houdt in dat een ‘zeldzame combinatie van dramatische economische, sociale en politieke ontwikkelingen verantwoordelijk is voor de polarisatie in Nederland’. Die perfecte storm wordt gevormd door vier spanningen die Nederlandse cultuur kenmerken.

Universalisten versus traditionalisten
Er woedt een cultuurstrijd tussen Nederlanders die zich identificeren met de Nederlandse identiteit op basis van symbolen en tradities, zoals Koningsdag, Sinterklaas en Bevrijdingsdag enerzijds. En Nederlanders die zich identificeren met burgerlijke vrijheden, zoals van meningsuiting, religie en gendergelijkheid anderzijds. Die vrijheden zijn niet typisch Nederlands. Hier zie je universalisten versus traditionalisten.

Globalisten versus nationalisten
Nederland is nog nooit zo verweven geweest met andere landen als nu. Globalisering heeft ook negatieve gevolgen: migratiestormen, industrieën en banen die verdwijnen. De inkomensongelijkheid tussen landen nam af, maar binnen landen nam die toe. Universalisten en globalisten staan tegenover traditionalisten en nationalisten.

Internationale versus lokale wij
Individualisering is een belangrijke ontwikkeling in onze samenleving: Nederlanders verlaten de kerk, hun binding met politieke partijen nam af. Door individualisering is een gemeenschapsvacuë¼m ontstaan, waarbij gezocht wordt naar nieuwe vormen van gemeenschappelijkheid.

Open versus gesloten
In de politiek heeft de tegenstelling links-rechts plaats gemaakt voor open versus gesloten. Grenzen van de gemeenschap spelen letterlijk en figuurlijk een rol. Of je erbij hoort hangt voor universalisten af van jouw al dan niet onderschrijven burgerlijke vrijheden. Traditionalisten gaat het erom of je de Nederlandse taal spreekt en nationale feestdagen kent. De Europese Unie en migratie zijn belangrijke thema’s in deze strijd.

De spanningen in deze perfecte storm worden versterkt door sociale media. Nederland was altijd een high trust-samenleving, stond in de top vijf van landen met het hoogste maatschappelijk vertrouwen. Dat is de lijm die de samenleving bij elkaar houdt, die zorgt dat democratie functioneert, dat mensen bijdragen aan het collectief, dat de economie draait en dat de overheid haar werk doet.

De VS zijn het schrikbeeld van polarisatie: ‘Daar is vertrouwen in elkaar verdampt en vervangen door vertrouwen in mensen “zoals ik”. Nieuws en informatie worden geïnterpreteerd vanuit een vijandsbeeld, waardoor objectieve feiten vervangen worden door alternatieve feiten.’

Negen suggesties om Nederland niet verder te laten polariseren

1. Zie Nederland als meer dan een verzameling individuele rechten: luisteren naar anderen die minder op jou lijken, is een collectieve plicht. Politici, wetenschappers, influencers, columnisten hebben voorbeeldfunctie.
2. Maak van de discussie geen zero-sum game: het gelijk van de een mag niet ten koste gaan van het gelijk van de ander.
3. Ontwikkel een journalistieke buffer als antwoord op polariserende sociale media. Sterke publieke media moeten ruimte bieden ‘aan degelijke onderzoeksjournalistiek’ om het publieke belang van ‘objectieve informatievoorziening veilig te stellen’.
4. Bed globalisering in de gemeenschap, zodat het gevoel van ongrijpbaarheid afneemt. Zorg dat de plaatsen van consumptie, productie en waar beslissingen worden genomen, dichter bij elkaar komen te liggen.
5. Naar een nieuwe balans tussen arbeid en kapitaal. Meer ruimte voor arbeid kan inhouden dat de arbeidsmarktpositie van werknemers verbetert en de profitsector zich gaat spiegelen aan de publieke sector: een nieuw systeem van corporate governance.
6. Richt de verzorgingsstaat universeler in. Universeler wil zeggen: voor iedereen, zoals de AOW er voor iedereen is. Dat bevordert het sociaal vertrouwen en beperkt ongelijkheid.
7. Investeer in de overheid. Nu lijkt de overheid burgers te wantrouwen (Toeslagenaffaire) en krijgen multinationals een speciale behandeling. Dat zou omgekeerd moeten zijn.
8. Definieer kinderen van migranten niet als migranten. Er is veel verwarring rond getallen en definities, ook bij instituten als het CBS en de WRR, en dat bevordert polarisatie. Dat probleem moet worden opgelost.
9. Stop met het importeren van de Amerikaanse polarisatiediscussie naar Nederland. Er zijn immers cruciale verschillen.

In het webinar “Sociaal werk in een Verdeeld Nederland” gaat Sjoerd Beugelsdijk in gesprek met Jorinde Klungers van Perspectief Zutphen; Ineke Weernink van de Maatschappelijke Onderneming Smallingerland (MOS); en Paul Vlootman van Welzijnswerk Midden-Drenthe in Beilen. Zij vertellen wat zij in hun dagelijkse praktijk merken van polarisatie. Hoe kan het sociaal werk bijdragen aan het verminderen van polarisatie?